Ο μουσικός και βιβλιογράφος Ιάκωβος Σιμωνοπετρίτης κατόπιν επίσκοπος Σίδης και για δύο χρόνια Γάνου και Χώρας (1637-1639), ενδιαφέρει περισσότερο ως μουσικός βιβλιογράφος. Πρόκειται για τον πιο σημαντικό εκπρόσωπο του είδους στο α´ μισό του 17ου αιώνα. Φιλότεχνος και παραγωγικός ακολουθεί την λαμπρή βιβλιογραφική παράδοση της Σχολής της Ουγγροβλαχίας, όπου άλλωστε έζησε για ένα διάστημα.
Στο όνομά του σώζονται μέχρι στιγμής 4 μουσικά αυτόγραφα, από τα οποία τα δύο χρονολογημένα (1625, 1649) και 7 μη μουσικά, κυρίως λειτουργικά.
Από τα μέλη που φέρονται στο όνομά του πρέπει να αναφερθούν ορισμένα Χερουβικά και Κοινωνικά και προπάντων μια μεγάλη δοξολογία σε ήχο β´, η δεύτερη χρονικά, όπως φαίνεται, που έχει συνθεθεί σε αυτόν τον τύπο.
Η τελευταία μέχρι στιγμής μνεία για τον Ιάκωβο είναι του έτους 1650, όπου υπογράφει σε συνοδικό τόμο του ίδιου έτους ως «πρώην Γάνου και Χώρας».
Στο αυτόγραφό του του έτους 1625 σημειώνει στο βιβλιογραφικό ότι «εγράφη δια χειρός εμού Ιακώβου ιερομονάχου του Σιμοπετριώτου, όντως μου εν μητροπόλει Ουγγροβλαχίας».
Τα τέσσερα μουσικά αυτόγραφα είναι τα εξής:
• Μονή Σινά, αρ. χφ 1480, Ανθολογία, έτος 1625
• Μονή Σινά, αρ. χφ 1321, Μαθηματάριο του Στιχηραρίου
• Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, Ανθολογία της Παπαδικής, έτος 1649
• Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 242, Αναστασιματάριο + Δοξαστάριο του Στιχηραρίου, αχρόνιστο (σε συνεργασία με τον Σεραφείμ Μυτιληναίο)
Αρχίζουμε από τη γέννησή του, για τον ακριβή χρόνο της οποίας δεν διαθέτουμε για την ώρα καμία γραπτή πληροφορία. Ωστόσο, με βάση το έτος γραφής του δεύτερου χειρογράφου (Βουκουρεστίου, cod. gr. 1096, έτους 1624) υποθέτουμε ότι γεννήθηκε προς το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα. Αλλά και για τον θάνατό του, υπολογίζουμε ότι θα πρέπει να συνέβη λίγο μετά τα μέσα του 17ου αιώνα, καθώς το έτος 1650 μνημονεύται σε Συνοδικό Τόμο ως «πρώην Γάνου και Χώρας». Αυτό μάλιστα είναι η τελευταία μέχρι σήμερα χρονολογημένη μνεία του Ιακώβου και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως terminus post quem. Εξάλλου, εκτός από το χρόνο, αγνοείται παντελώς και ο τόπος της γέννησης και του θανάτου του.
Τον συναντούμε, το 1624, ως Σιμωνοπετρίτη ιερομόναχο, στη μητρόπολη Ουγγροβλαχίας. Εκεί φαίνεται να παραμένει σίγουρα μέχρι το 1629, εργαζόμενος κοντά στον μεγάλο δάσκαλό του και εν μέρει συνεργάτη του μητροπολίτη Μπουζέου Λουκά τον Κύπριο. Σε ρουμανικό έγγραφο της μονής Σιμωνόπετρας μνημονεύεται κάποιος Ιάκωβος, ως ηγούμενος της μονής Αγίου Νικολάου (Μιχαήλ-βόδα) στο Βουκουρέστι, μετοχίου της Σιμωνόπετρας από το 1599, ο οποίος δεν αποκλείεται να ταυτίζεται με τον εν λόγω γραφέα.
Στη συνέχεια, και σχεδόν ταυτόχρονα με τον θάνατο του Λουκά το έτος 1629, από ιερομόναχος αναγορεύεται επίσκοπος αρχικά Σίδης και κατόπιν, στις 7 Αυγούστου 1637 μετατίθεται από τη Σίδη στην επισκοπή Γάνου και Χώρας στη Θράκη.
Στη θέση αυτή παρέμεινε για δύο χρόνια, μέχρι τις 21 Αυγούστου 1639, οπότε και παρατείται με την αιτιολογία του γήρατος, ενώ κυρίως ήταν η αδυναμία του να ανταποκριθεί στα χρέη της επαρχίας του. Ωστόσο διατηρεί για τα επόμενα δύο χρόνια το αξίωμα της αρχιεροσύνης, αφού φαίνεται να υποβάλλει, σύμφωνα με Υπομνήματα αρχιερατικών εκλογών, υποψηφιότητα σε άλλες μητροπόλεις. Υπάρχουν δύο ειδήσεις ότι το 1649 και 1650 φαίνεται να ήταν στην Κωνσταντινούπολη.
Συμπερασματικά, ο Ιάκωβος, παράλληλα με την εξέλιξή του στην ιεραρχία της Εκκλησίας μέχρι τον βαθμό του επισκόπου, υπήρξε λόγιος και προπαντός γνώστης των εκκλησιαστικών θεμάτων και των τυπικών διατάξεων, τόσο των τριών θείων Λειτουργιών, όσο και των διαφόρων ιερών Ακολουθιών του έτους. Επιπλέον, με βάση το 1/3 περίπου των χειρογράφων του, τα οποία περιέχουν εκκλησιαστική μουσική, μπορεί να χαρακτηριστεί άνετα ένας εξαίρετος μουσικός, κάπου κάπου και διορθωτής ορισμένων μουσικών μελών· σχετική με το πρώτο είναι η μαρτυρία σε σημείωμα του Λουκά Ουγγροβλαχίας στον κώδ. Πετρουπόλεως 189 (φ. 91r), που σ᾽ αυτόν τον τομέα τον θεωρεί δάσκαλό του: …και επεδώθη και εδωρίθη τω πανοσιωτάτω και περιποθήτω μοι διδασκάλω κυρίω, κυρίω Ιακώβω τω μουσικωτάτω… Κυρίως όμως είναι γνωστός ως σπουδαίος καλλιγράφος και διακοσμητής χειρογράφων, που εργάστηκε, παράλληλα με τα άλλα διακονήματά του, πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα και αντέγραψε ένα μεγάλο αριθμό χειρογράφων, με αποτέλεσμα να συγκαταλλέγεται ανάμεσα στους πιο σημαντικούς επώνυμους βιβλιογράφους της εποχής του.
Από τα χειρόγραφά του σώζονται 12, ενώ 2 είναι απολεσμένα. Από αυτά τα 4 είναι μουσικά με δύο από αυτά χρονολογημένα στα έτη 1625 και 1649.
Βιβλιογραφία (ενδεικτική)
• Βογιατζίδης Ι., «Παϊσίου μητροπολίτου Ρόδου Νέος Κώδιξ», Επετηρίς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός 12 (1916), σ. 258-259
• Γεδεών Μ., «Γανοχώρων εκκλησιαστικαί παρουσίαι», Εκκλησιαστική Αλήθεια 32 (1912), σ. 342
• Καδάς Σ., Τα διακοσμημένα χειρόγραφα του επισκόπου Γάνου και Χώρας Ιακώβου (πρώην Σιμωνοπετρίτου ιερομονάχου). Θεσσαλονίκη 2014 (όπου και πλήρης βιβλιογραφία)
• Πολίτης Λίνος, «Αγιορειτικά ανάλεκτα», Ελληνικά 16 (1958-1959), σ. 131-132. Θεσσαλονίκη 1959
• Politis L., «Eine Schreibershcule im Kloster των Οδηγών», Byzantinische Zeitschrift 51 (1958), σ. 283
• Politis L., «Un centre de calligraphie dans les Principautés Danubiennes au XVII siècle. Lucas Buzau et son cercle», Dixième Congrès international des bibliophiles : Athènes, 30 septembre-6 octobre 1977, Athènes 1979, p. 9-10
• Σάθας Κ. (επιστασία), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. Γ´, σ. 572. Βενετία 1875
• Χατζηγιακουμής Μ., Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), τόμ. Α´, σ. 11, 71, 73-75, 298-299. Αθήνα 1975
• Χατζηγιακουμής Μ., Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής (1453-1820), σ. 32, 39, 126. Αθήνα 1980
• Χατζηγιακουμής Μ., Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την Άλωση (1453-1820), σ. 38, 39, 57, 127, 137. Αθήνα 1999
Εργογραφία
• Δοξολογία μεγάλη, δίχορος, ήχος β´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 264r-266v] [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου, αρ. χφ 6, 30r-31r] [Συλλογή Octave et Melpo Merlier αρ. χφ 12, 121r-123v]
Κοινωνικά
• Αινείτε τον Κύριον, ήχος α´ έσω [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 34v-35v]
• Αινείτε τον Κύριον, ήχος β´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 36r-36v]
• Ποτήριον σωτηρίου λήψομαι, ήχος α´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 35v-36r]
• Εξελέξατο Κύριος την Σιών, ήχος β´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 36v-37r]
Χερουβικά
• Οι τα Χερουβείμ μυστικώς, ήχος α´ έσω [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 18v-20r]
• Οι τα Χερουβείμ μυστικώς, ήχος πλ. δ´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 254v-255v]
Δείγματα από τα χειρόγραφα Μονής Λειμώνος, αρ. χφφ 242, 245 και Σινά αρ. χφ 1480, του Ιακώβου επισκόπου Γάνου και Χώρας
Στο όνομά του σώζονται μέχρι στιγμής 4 μουσικά αυτόγραφα, από τα οποία τα δύο χρονολογημένα (1625, 1649) και 7 μη μουσικά, κυρίως λειτουργικά.
Από τα μέλη που φέρονται στο όνομά του πρέπει να αναφερθούν ορισμένα Χερουβικά και Κοινωνικά και προπάντων μια μεγάλη δοξολογία σε ήχο β´, η δεύτερη χρονικά, όπως φαίνεται, που έχει συνθεθεί σε αυτόν τον τύπο.
Η τελευταία μέχρι στιγμής μνεία για τον Ιάκωβο είναι του έτους 1650, όπου υπογράφει σε συνοδικό τόμο του ίδιου έτους ως «πρώην Γάνου και Χώρας».
Στο αυτόγραφό του του έτους 1625 σημειώνει στο βιβλιογραφικό ότι «εγράφη δια χειρός εμού Ιακώβου ιερομονάχου του Σιμοπετριώτου, όντως μου εν μητροπόλει Ουγγροβλαχίας».
Τα τέσσερα μουσικά αυτόγραφα είναι τα εξής:
• Μονή Σινά, αρ. χφ 1480, Ανθολογία, έτος 1625
• Μονή Σινά, αρ. χφ 1321, Μαθηματάριο του Στιχηραρίου
• Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, Ανθολογία της Παπαδικής, έτος 1649
• Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 242, Αναστασιματάριο + Δοξαστάριο του Στιχηραρίου, αχρόνιστο (σε συνεργασία με τον Σεραφείμ Μυτιληναίο)
Μανόλης Χατζηγιακουμής
Για τη ζωή, την εξέλιξη στην ιεραρχία της εκκλησίας και την καλλιγραφική δραστηριότητα του Ιακώβου, οι μέχρι τώρα σχετικές ειδήσεις είναι αρκετά περιορισμένες και έμμεσες.Αρχίζουμε από τη γέννησή του, για τον ακριβή χρόνο της οποίας δεν διαθέτουμε για την ώρα καμία γραπτή πληροφορία. Ωστόσο, με βάση το έτος γραφής του δεύτερου χειρογράφου (Βουκουρεστίου, cod. gr. 1096, έτους 1624) υποθέτουμε ότι γεννήθηκε προς το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα. Αλλά και για τον θάνατό του, υπολογίζουμε ότι θα πρέπει να συνέβη λίγο μετά τα μέσα του 17ου αιώνα, καθώς το έτος 1650 μνημονεύται σε Συνοδικό Τόμο ως «πρώην Γάνου και Χώρας». Αυτό μάλιστα είναι η τελευταία μέχρι σήμερα χρονολογημένη μνεία του Ιακώβου και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως terminus post quem. Εξάλλου, εκτός από το χρόνο, αγνοείται παντελώς και ο τόπος της γέννησης και του θανάτου του.
Τον συναντούμε, το 1624, ως Σιμωνοπετρίτη ιερομόναχο, στη μητρόπολη Ουγγροβλαχίας. Εκεί φαίνεται να παραμένει σίγουρα μέχρι το 1629, εργαζόμενος κοντά στον μεγάλο δάσκαλό του και εν μέρει συνεργάτη του μητροπολίτη Μπουζέου Λουκά τον Κύπριο. Σε ρουμανικό έγγραφο της μονής Σιμωνόπετρας μνημονεύεται κάποιος Ιάκωβος, ως ηγούμενος της μονής Αγίου Νικολάου (Μιχαήλ-βόδα) στο Βουκουρέστι, μετοχίου της Σιμωνόπετρας από το 1599, ο οποίος δεν αποκλείεται να ταυτίζεται με τον εν λόγω γραφέα.
Στη συνέχεια, και σχεδόν ταυτόχρονα με τον θάνατο του Λουκά το έτος 1629, από ιερομόναχος αναγορεύεται επίσκοπος αρχικά Σίδης και κατόπιν, στις 7 Αυγούστου 1637 μετατίθεται από τη Σίδη στην επισκοπή Γάνου και Χώρας στη Θράκη.
Στη θέση αυτή παρέμεινε για δύο χρόνια, μέχρι τις 21 Αυγούστου 1639, οπότε και παρατείται με την αιτιολογία του γήρατος, ενώ κυρίως ήταν η αδυναμία του να ανταποκριθεί στα χρέη της επαρχίας του. Ωστόσο διατηρεί για τα επόμενα δύο χρόνια το αξίωμα της αρχιεροσύνης, αφού φαίνεται να υποβάλλει, σύμφωνα με Υπομνήματα αρχιερατικών εκλογών, υποψηφιότητα σε άλλες μητροπόλεις. Υπάρχουν δύο ειδήσεις ότι το 1649 και 1650 φαίνεται να ήταν στην Κωνσταντινούπολη.
Συμπερασματικά, ο Ιάκωβος, παράλληλα με την εξέλιξή του στην ιεραρχία της Εκκλησίας μέχρι τον βαθμό του επισκόπου, υπήρξε λόγιος και προπαντός γνώστης των εκκλησιαστικών θεμάτων και των τυπικών διατάξεων, τόσο των τριών θείων Λειτουργιών, όσο και των διαφόρων ιερών Ακολουθιών του έτους. Επιπλέον, με βάση το 1/3 περίπου των χειρογράφων του, τα οποία περιέχουν εκκλησιαστική μουσική, μπορεί να χαρακτηριστεί άνετα ένας εξαίρετος μουσικός, κάπου κάπου και διορθωτής ορισμένων μουσικών μελών· σχετική με το πρώτο είναι η μαρτυρία σε σημείωμα του Λουκά Ουγγροβλαχίας στον κώδ. Πετρουπόλεως 189 (φ. 91r), που σ᾽ αυτόν τον τομέα τον θεωρεί δάσκαλό του: …και επεδώθη και εδωρίθη τω πανοσιωτάτω και περιποθήτω μοι διδασκάλω κυρίω, κυρίω Ιακώβω τω μουσικωτάτω… Κυρίως όμως είναι γνωστός ως σπουδαίος καλλιγράφος και διακοσμητής χειρογράφων, που εργάστηκε, παράλληλα με τα άλλα διακονήματά του, πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα και αντέγραψε ένα μεγάλο αριθμό χειρογράφων, με αποτέλεσμα να συγκαταλλέγεται ανάμεσα στους πιο σημαντικούς επώνυμους βιβλιογράφους της εποχής του.
Από τα χειρόγραφά του σώζονται 12, ενώ 2 είναι απολεσμένα. Από αυτά τα 4 είναι μουσικά με δύο από αυτά χρονολογημένα στα έτη 1625 και 1649.
Σωτήριος Ν. Καδάς
Βιβλιογραφία (ενδεικτική)
• Βογιατζίδης Ι., «Παϊσίου μητροπολίτου Ρόδου Νέος Κώδιξ», Επετηρίς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός 12 (1916), σ. 258-259
• Γεδεών Μ., «Γανοχώρων εκκλησιαστικαί παρουσίαι», Εκκλησιαστική Αλήθεια 32 (1912), σ. 342
• Καδάς Σ., Τα διακοσμημένα χειρόγραφα του επισκόπου Γάνου και Χώρας Ιακώβου (πρώην Σιμωνοπετρίτου ιερομονάχου). Θεσσαλονίκη 2014 (όπου και πλήρης βιβλιογραφία)
• Πολίτης Λίνος, «Αγιορειτικά ανάλεκτα», Ελληνικά 16 (1958-1959), σ. 131-132. Θεσσαλονίκη 1959
• Politis L., «Eine Schreibershcule im Kloster των Οδηγών», Byzantinische Zeitschrift 51 (1958), σ. 283
• Politis L., «Un centre de calligraphie dans les Principautés Danubiennes au XVII siècle. Lucas Buzau et son cercle», Dixième Congrès international des bibliophiles : Athènes, 30 septembre-6 octobre 1977, Athènes 1979, p. 9-10
• Σάθας Κ. (επιστασία), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. Γ´, σ. 572. Βενετία 1875
• Χατζηγιακουμής Μ., Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), τόμ. Α´, σ. 11, 71, 73-75, 298-299. Αθήνα 1975
• Χατζηγιακουμής Μ., Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής (1453-1820), σ. 32, 39, 126. Αθήνα 1980
• Χατζηγιακουμής Μ., Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την Άλωση (1453-1820), σ. 38, 39, 57, 127, 137. Αθήνα 1999
Εργογραφία
• Δοξολογία μεγάλη, δίχορος, ήχος β´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 264r-266v] [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου, αρ. χφ 6, 30r-31r] [Συλλογή Octave et Melpo Merlier αρ. χφ 12, 121r-123v]
Κοινωνικά
• Αινείτε τον Κύριον, ήχος α´ έσω [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 34v-35v]
• Αινείτε τον Κύριον, ήχος β´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 36r-36v]
• Ποτήριον σωτηρίου λήψομαι, ήχος α´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 35v-36r]
• Εξελέξατο Κύριος την Σιών, ήχος β´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 36v-37r]
Χερουβικά
• Οι τα Χερουβείμ μυστικώς, ήχος α´ έσω [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 18v-20r]
• Οι τα Χερουβείμ μυστικώς, ήχος πλ. δ´ [Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 254v-255v]
Δείγματα από τα χειρόγραφα Μονής Λειμώνος, αρ. χφφ 242, 245 και Σινά αρ. χφ 1480, του Ιακώβου επισκόπου Γάνου και Χώρας
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 242, 2r |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 242, 58r |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 12r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 17r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 33r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 49v, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 62r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 79bis-r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 91r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 114r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 185r, έτος 1649 |
 |
| Μονή Λειμώνος, αρ. χφ 245, 254r, έτος 1649 (βιβλιογραφικό σημείωμα) |
 |
| Σινά αρ. χφ 1480, 24v, έτος 1625 |
 |
| Σινά αρ. χφ 1480, 25r, έτος 1625 |
 |
| Σινά αρ. χφ 1480, 124v, έτος 1625 |
 |
| Σινά αρ. χφ 1480, 125r, έτος 1625 |
