Άμεσα συνδεδεμένος με την παράδοση της Κωνσταντινούπολης, μολονότι δρα στο Άγιον Όρος (στη μονή των Ιβήρων), είναι ο Κοσμάς ο Μακεδών (ακμή περ. 1665-1700), μαθητής του Γερμανού Νέων Πατρών και «συμφοιτητής», στον ίδιο, του Μπαλασίου. Πρόκειται επίσης για μουσικό αξιόλογο της περιόδου, χωρίς ωστόσο την επιβολή και την αίγλη των προηγούμενων, και που ενδιαφέρει τόσο ως συνθέτης, όσο προπάντων ως δάσκαλος και ως συστηματικός και επιδέξιος αντιγραφέας.
Καταρχήν φέρεται ότι μελοποίησε το Στιχηράριο του ενιαυτού και πλήρες το Ειρμολόγιο, βιβλία όμως τα οποία δεν φαίνεται να είχαν καμιά διάδοση. Επίσης, συνέθεσε πολλά μέλη της Παπαδικής, όπως πασαπνοάρια του Όρθρου, τιμιωτέρες, δοξολογίες, ασματικά τροπάρια, φήμες και πολυχρονισμούς, χερουβικά, κοινωνικά, θεοτοκία, μαθήματα, στίχους καλοφωνικούς, ένα κράτημα υπό την ένδειξη «ατζέμικον ερωτικόν», και ορισμένα άλλα, πολλά από τα οποία επισημαίνονται στα δικά του αυτόγραφα, αλλά και σε μεταγενέστερες Ανθολογίες του 18ου αιώνα.
Ωστόσο, ο Κοσμάς ο Μακεδών φαίνεται ότι ευδοκίμησε περισσότερο ως δάσκαλος της μουσικής (από τους πιο γνωστούς μαθητές του παραμένουν ο Δαμιανός ο Βατοπαιδινός, ο Παύλος ιερέας από τη Σκόπελο και, ίσως, ο Παναγιώτης ο Χαλάτζογλου) και, πάνω απ᾽ όλα, ως μουσικός βιβλιογράφος.
Ουσιαστικά πρόκειται για τον σημαντικότερο αντιγραφέα μουσικών χειρογράφων της εποχής. Η αντιγραφική του δραστηριότητα καλύπτει μέχρι στιγμής 28 μουσικά χειρόγραφα, χρονολογημένα (από το 1672 έως το 1692) και αχρονολόγητα, καθώς επίσης και ένα μη μουσικό. Αλλά εκείνο που εξαίρει ιδιαίτερα την περίπτωση του Κοσμά δεν είναι μόνο το πλήθος, όσο η κομψότητα και η φιλοκαλία της γραφής του. Τα αυτόγραφά του παραμένουν από τα ωραιότερα δείγματα μουσικών χειρογράφων της Τουρκοκρατίας.
Με όλα αυτά, τη σύνθεση, τη διδασκαλία και την αντιγραφή, ο Κοσμάς ο Μακεδών προβάλλεται αναμφισβήτητα ως ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της μεγάλης αυτής περιόδου, και οπωσδήποτε ως ο σημαντικότερος της περιοχής του Αγίου Όρους.
Καταρχήν φέρεται ότι μελοποίησε το Στιχηράριο του ενιαυτού και πλήρες το Ειρμολόγιο, βιβλία όμως τα οποία δεν φαίνεται να είχαν καμιά διάδοση. Επίσης, συνέθεσε πολλά μέλη της Παπαδικής, όπως πασαπνοάρια του Όρθρου, τιμιωτέρες, δοξολογίες, ασματικά τροπάρια, φήμες και πολυχρονισμούς, χερουβικά, κοινωνικά, θεοτοκία, μαθήματα, στίχους καλοφωνικούς, ένα κράτημα υπό την ένδειξη «ατζέμικον ερωτικόν», και ορισμένα άλλα, πολλά από τα οποία επισημαίνονται στα δικά του αυτόγραφα, αλλά και σε μεταγενέστερες Ανθολογίες του 18ου αιώνα.
Ωστόσο, ο Κοσμάς ο Μακεδών φαίνεται ότι ευδοκίμησε περισσότερο ως δάσκαλος της μουσικής (από τους πιο γνωστούς μαθητές του παραμένουν ο Δαμιανός ο Βατοπαιδινός, ο Παύλος ιερέας από τη Σκόπελο και, ίσως, ο Παναγιώτης ο Χαλάτζογλου) και, πάνω απ᾽ όλα, ως μουσικός βιβλιογράφος.
Ουσιαστικά πρόκειται για τον σημαντικότερο αντιγραφέα μουσικών χειρογράφων της εποχής. Η αντιγραφική του δραστηριότητα καλύπτει μέχρι στιγμής 28 μουσικά χειρόγραφα, χρονολογημένα (από το 1672 έως το 1692) και αχρονολόγητα, καθώς επίσης και ένα μη μουσικό. Αλλά εκείνο που εξαίρει ιδιαίτερα την περίπτωση του Κοσμά δεν είναι μόνο το πλήθος, όσο η κομψότητα και η φιλοκαλία της γραφής του. Τα αυτόγραφά του παραμένουν από τα ωραιότερα δείγματα μουσικών χειρογράφων της Τουρκοκρατίας.
Με όλα αυτά, τη σύνθεση, τη διδασκαλία και την αντιγραφή, ο Κοσμάς ο Μακεδών προβάλλεται αναμφισβήτητα ως ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της μεγάλης αυτής περιόδου, και οπωσδήποτε ως ο σημαντικότερος της περιοχής του Αγίου Όρους.
Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής
(Από το βιβλίο: Χατηζγιακουμής Μανόλης Κ., Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την Άλωση (1453-1830), σ. 52-53. Αθήνα 1999)
Ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της αγιορειτικής και σύνολης της Ψαλτικής Τέχνης διαχρονικά είναι ο Κοσμάς Ιβηρίτης ο Μακεδών. Δεν είναι μόνο ψάλτης και μελοποιός, αλλά και αξιόλογος καλλιγράφος-κωδικογράφος. Έτσι, πολλά στοιχεία του βίου του τα βρίσκουμε γραμμένα από το χέρι του στα χειρόγραφά του.
Ο Κοσμάς αυτογράφεται ως Μακεδών, Αλεκτρυοπολίτης, Κοσυνιτζιώτης, δηλώνοντας την καταγωγή του απὸ την ευρύτερη περιοχή τῆς Ανατολικής Μακεδονίας και συγκεκριμένα ίσως από την Αμφίπολη, αν ταυτίζεται μ᾽ αυτήν η Αλεκτρυόπολις. Φαίνεται πως στην αρχή του μοναχικού του βίου εγκαταβίωσε στη μονή Εικοσιφοίνισσας. Αργότερα βέβαια, στην ακμή του, τον συναντάμε δομέστικο (πρωτοψάλτη δηλαδή) στη μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Έζησε, όμως, κάποιο διάστημα και στην Κωνσταντινούπολη για να μαθητεύσει πλάι στον μεγάλο δάσκαλο της Ψαλτικής Γερμανό αρχιερέα Νέων Πατρών, έχοντας συμφοιτητή τον επίσης σπουδαίο λόγιο μουσικό Μπαλάση ιερέα και Νομοφύλακα.
Ο Κοσμάς Ιβηρίτης ο Μακεδών υπήρξε δομέστικος της αθωνιάδος μονής των Ιβήρων, κράτιστος μουσικός, ακμάσας περί τα τέλη του 17ου αιώνος και μελίσας τας Καταβασίας τoυ Ευαγγελισμού και άλλα μαθήματα.
• Αναστασίου Γρηγόριος, Κοσμά και Δαμιανού τα άνθη... Σπουδή στην αγιορειτική ψαλτική του 17ου αιώνα. (Πρόγραμμα από την ομώνυμη Ψαλτική εκδήλωση στο ναό Αγίας Μαρίνης Άνω Ιλυσίων, 3 Ιουνίου 2019)
Ο Κοσμάς αυτογράφεται ως Μακεδών, Αλεκτρυοπολίτης, Κοσυνιτζιώτης, δηλώνοντας την καταγωγή του απὸ την ευρύτερη περιοχή τῆς Ανατολικής Μακεδονίας και συγκεκριμένα ίσως από την Αμφίπολη, αν ταυτίζεται μ᾽ αυτήν η Αλεκτρυόπολις. Φαίνεται πως στην αρχή του μοναχικού του βίου εγκαταβίωσε στη μονή Εικοσιφοίνισσας. Αργότερα βέβαια, στην ακμή του, τον συναντάμε δομέστικο (πρωτοψάλτη δηλαδή) στη μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Έζησε, όμως, κάποιο διάστημα και στην Κωνσταντινούπολη για να μαθητεύσει πλάι στον μεγάλο δάσκαλο της Ψαλτικής Γερμανό αρχιερέα Νέων Πατρών, έχοντας συμφοιτητή τον επίσης σπουδαίο λόγιο μουσικό Μπαλάση ιερέα και Νομοφύλακα.
Γρηγόριος Αναστασίου
Ο Κοσμάς Ιβηρίτης ο Μακεδών υπήρξε δομέστικος της αθωνιάδος μονής των Ιβήρων, κράτιστος μουσικός, ακμάσας περί τα τέλη του 17ου αιώνος και μελίσας τας Καταβασίας τoυ Ευαγγελισμού και άλλα μαθήματα.
Γεώργιος Παπαδόπουλος
Βιβλιογραφία• Αναστασίου Γρηγόριος, Κοσμά και Δαμιανού τα άνθη... Σπουδή στην αγιορειτική ψαλτική του 17ου αιώνα. (Πρόγραμμα από την ομώνυμη Ψαλτική εκδήλωση στο ναό Αγίας Μαρίνης Άνω Ιλυσίων, 3 Ιουνίου 2019)
• Старикова И.В., «Косма Македонец», Православная Энциклопедиия, Том XXXVIII, С. 252-253. 2019
• Γιαννόπουλος Εμμανουήλ, «Η συμβολή των αγιορειτών πατέρων στην ψαλτική τέχνη στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αι.», στο: Άγιον Όρος. Πνευματικότητα και Ορθοδοξία - Τέχνη. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, σ. 55-69. Θεσσαλονίκη 2006
• Γιαννόπουλος Εμμανουήλ, «Η συμβολή των αγιορειτών πατέρων στην ψαλτική τέχνη στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αι.», στο: Άγιον Όρος. Πνευματικότητα και Ορθοδοξία - Τέχνη. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, σ. 55-69. Θεσσαλονίκη 2006
• Ζήσιμος Γεώργιος, Κοσμάς ο Μακεδών και δομέστικος Ιβήρων. Αθήνα 2007 (Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, σειρά Μελέται αρ. 13)
• Παπαδόπουλος Γεώργιος, Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ᾽ ημάς (1-1900 μ.Χ.)
• Χατζηγιακουμής Μανόλης Κ., Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την Άλωση (1453-1830), σ. 52-53. Αθήνα 1999
Εργογραφία
• Αι γενεαί πάσαι, ήχος γ´ (μεγαλυνάριο Μεγάλου Σαββάτου) [Συλλογή Octave et Melpo Merlier αρ. χφ 5, 66r]
• Ασματικό τρισάγιο, ήχος α´ [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 251, 174v-175r]
Δοξολογίες
• Δοξολογία, ήχος γ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 31v-32v]
• Δοξολογία, ήχος γ´ [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 238, 196r-198r]
• Δοξολογία, ήχος α´ [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 8, 111v-112r]
• Χατζηγιακουμής Μανόλης Κ., Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την Άλωση (1453-1830), σ. 52-53. Αθήνα 1999
Εργογραφία
• Αι γενεαί πάσαι, ήχος γ´ (μεγαλυνάριο Μεγάλου Σαββάτου) [Συλλογή Octave et Melpo Merlier αρ. χφ 5, 66r]
• Ασματικό τρισάγιο, ήχος α´ [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 251, 174v-175r]
Δοξολογίες
• Δοξολογία, ήχος γ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 31v-32v]
• Δοξολογία, ήχος γ´ [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 238, 196r-198r]
• Δοξολογία, ήχος α´ [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 8, 111v-112r]
• Δοξολογία, ήχος βαρύς [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 8, 124v-125r]
Θεοτοκία
• Άσωμεν πάντες άσωμεν την μόνην Θεοτόκον, ήχος πλ. α´ (15σύλλαβο) [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 133v-134v]
Κοινωνικά
• Αινείτε τον Κύριον, ήχος α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 71r-72r]
• Αινείτε τον Κύριον, ήχος πλ. δ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 86v]
Κράτημα, ήχος πλ. α´ «ατζεμικόν ερωτικόν ημέτερον» [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 112r]
Μαθήματα
• Αναστάσεως ημέρα, ήχος πλ. α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 96v-97r]
• Ιωάννη πανεύφημε και οικουμενικέ (Γενεσίου του Προδρόμου), ήχος δ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 150v-151r] [Μονή Λειμώνος αρ χφ 8, 275v-276r] [Συλλογή Octave et Melpo Merlier αρ. χφ 13, 114v-116r]
• Μυστήριον ξένον ορώ και παράδοξον (Χριστουγέννων), ήχος α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 143v-144v]
• Την τετραπέρατον εορτήν των αγίων μαρτύρων (Αγίων Πάντων), ήχος δ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 160v-161v] [Μονή Λειμώνος αρ χφ 459, 487v-488r]
• Ω θεία και ιερά της Χριστού εκκλησίας μέλισσα (Μεγάλου Βασιλείου), ήχος α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 144v-145r] [Μονή Λειμώνος αρ. χφ 459, 485r-486r]
Οι φοβούμενοι τον Κύριον, ήχος α´ (στίχος καλοφωνικός) [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 159v-160v]
Πασαπνοάρια του Όρθρου
• Αινείτε αυτόν εν ήχω σάλπιγγος, ήχος β´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 21r-21v] [Μονή Λειμώνος αρ χφ 8, 93v]
• Αινείτε αυτόν εν τυμπάνω και χορώ, ήχος α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 20v-21r] [Μονή Λειμώνος αρ χφ 8, 92r-92v]
• Αινείτε αυτόν επί ταις δυναστείαις αυτού, ήχος γ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 22r-22v]
• Αινείτε αυτόν πάσαι αι δυνάμεις αυτού, ήχος βαρύς [Μονή Λειμώνος αρ χφ 238, 180r-181r]
• Αινείτε τον Θεόν εν τοις αγίοις αυτού, ήχος πλ. δ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 24r-24v] [Συλλογή Octave et Melpo Merlier αρ χφ 12, 74r-75r] [Μονή Λειμώνος αρ χφ 8, 102v]
Πολυχρονισμοί
• Πολυχρονισμός, ήχος α´ στον μητροπολίτη Φιλίππων, Δράμας, Ζιχνών και Νευροκοπίου Γερμανό [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 121r-121v]
• Πολυχρονισμός εις ηγούμενον και προηγουμένους [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 121v-122v]
Στίχοι καλοφωνικοί Οι φοβούμενοι τον Κύριον, ήχος α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 159v-160v]
Τιμιωτέρα (Την τιμιωτέραν των Χερουβείμ)
• Τιμιωτέρα, ήχος δ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 25r]
• Τιμιωτέρα, ήχος πλ. α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 25r-25v]
• Τιμιωτέρα, ήχος βαρύς [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 25v-26v]
Χερουβικά
• Οι τα Χερουβείμ, ήχος α´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 43r]
• Οι τα Χερουβείμ, ήχος γ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 50v-51r]
• Οι τα Χερουβείμ, ήχος πλ. δ´ [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 67r-67v]
• Νυν αι δυνάμεις, ήχος α´ (απλόν) [Βιβλιοθήκη Οικουμενικού Πατριαρχείου, τμήμα Κωνσταντίνου Ανανιάδου αρ. χφ 6, 91v]
(Από το βιβλίο του Μανόλη Χατζηγιακουμή, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1830). Αθήνα 1975
